Chrystus i Abba Menas to koptyjska ikona z VI-VII w. pochodząca z klasztoru w Bawit w Środkowym Egipcie. Ikona ta jest uznawana za najstarsze dzieło sztuki koptyjskiej. Zachowała się do naszych czasów w dobrym stanie. Znajduje się w kolekcji Muzeum Luwru.
Termin „sztuka koptyjska” został przyjęty dla określenia działań potomków starożytnych Egipcjan, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską jeszcze w czasach apostolskich. Jako pierwszy, bo już w 45 roku, Egipt ewangelizował św. Marek. Kultura tego narodu przez wieki trwała w niezmienionym kształcie, pomimo licznych przewrotów, wojen i najazdów. W VII w. nastąpiła inwazja arabsko-muzułmańska, która zupełnie zniszczyła tę kulturę. Mimo tego Koptowie trwają nadal, przechowując spuściznę dumnego starożytnego narodu.
Sztuka koptyjska rozwijała pod znacznym wpływem sztuki basenu śródziemnomorskiego. Początkowo była związana
z wyznaniami pogańskimi, potem z religią chrześcijańską. Zachowały się reliefy datowane na IV wiek o symbolice chrześcijańskiej (ryba z krzyżem w pyszczku) z Armat w Górnym Egipcie. W Polsce dobrze znany jest portret fajumski młodego chłopca z II wieku z Faras wykonany techniką enkaustyki. Znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Na okres IV–V wiek datuje się liczne znaleziska w postaci kamiennych detali architektonicznych. Na stelach pojawiają się postacie zmarłych w postawie oranta, motywy architektoniczne z fasadami budynków i dekoracyjne pasy z ornamentów roślinnych lub geometrycznych. Pojawia się również motyw krzyża egipskiego – crux asanta, wywodzący się ze staroegipskiego hieroglifu ankh oznaczającego życie. Z Egiptu pochodzi też jedyna odnaleziona wolnostojąca rzeźba z wyobrażeniem Jezusa Dobrego Pasterza (znajduje się w zbiorach Muzeum Grecko-Rzymskiego w Aleksandrii).
Najstarsze malowidła ścienne związane ze sztuką koptyjską odkryto w pobliżu osady Dajr Abu Hinnis. Datuje się je na IV–V wiek. Pochodzą z kościołów w grotach skalnych, których ściany pokryto scenami z Nowego Testamentu utrzymanymi w konwencji antycznej.
Pierwsze monastyczne klasztory powstały w Egipcie pod koniec IV wieku. Biały Klasztor (Deir-el-Abiad) został zbudowany ok. 440 r. Bazylikę poprzedza przedsionek, a kończy prezbiterium otoczone z trzech stron absydami (plan trójliścia). W przeszłości budowlę otaczał wielki mur o pochylonych i zwężających się ścianach. Bazylika ta nadal służy jako kościół koptyjski. Do naszych czasów zachowały się liczne klasztory, które warto odwiedzić planując wycieczkę do Egiptu. Słynny klasztor św. Katarzyny na Górze Synaj posiada ogromną kolekcję najstarszych zachowanych ikon. Malarstwo ikonowe wywodzi się w prostej linii z portretów mumiowych malowanych na cienkich deseczkach w technice enkaustyki lub tempery. Tematyka, jak i estetyka ikon koptyjskich jest odmienna od tych występujących w sztuce Bizancjum.
Sztuka koptyjska silnie wpływała na chrześcijańską sztukę Nubii (w Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje
się fresk Świętej Anny – nubijskie malowidło ścienne datowane na czas od VIII do I połowy IX wieku odnaleziony
w katedrze w Faras, w dzisiejszym Sudanie), Etiopii i Irlandii. Barwnymi koptyjskimi tkaninami fascynowali się również artyści nowocześni.
Autor Ikony Przyjaźni nie jest znany. Obraz odnalazł francuski archeolog Jean Clédat w 1900 r. podczas wykopalisk prowadzonych na stanowisku archeologicznym położonym 80 kilometrów na północ od Asjutu, w pobliżu wioski Dashlout w Egipcie. Wraz z nim odkryto wiele innych dzieł. Odnaleziono całe pomieszczenia pokryte ikonami, między innymi ikonę Naszego ojca Abrahama, biskupa (obecnie przechowywana w Muzeum Bode w Berlinie).
Chrześcijański artysta przedstawił na desce z drewna sykomory (format 57x 57 cm) dwie postacie w pozycji frontalnej: Chrystusa, którego możemy rozpoznać po nimbie z krzyżem i bogato zdobionej Ewangelii w dłoni oraz św. Menasa, opata trzymającego zwój (być może z tekstem reguły swego monasteru). Chrystus w geście przyjaźni obejmuje ramieniem św. Menasa, stąd też popularna nazwa – Ikona Przyjaźni. Inna interpretacja gestu Chrystusa oznacza protekcję, okazanie ochrony i wsparcia. Uwagę przyciągają oczy Jezusa – szeroko otwarte, przenikliwe, zwrócone ku Bożemu Królestwu. Jezus zaprasza nas, byśmy patrzyli z Nim w tym samym kierunku, mimo przeżywanych zwątpień
i niepewności. Jezus patrzy z miłością na każdego.
Widoczna jest bliskość i ciepłe relacje między Przyjaciółmi. Jezus i św. Menas kierują się ku temu, co przed nimi. Są
w drodze. Podkreślają to różne kolory na ikonie. Przeszłość znajduje się za nimi. Oni wpatrują się w przyszłość.
Święty Menas prawą ręką wskazuje na Chrystusa – Tego, który jest jego Oparciem. Możliwe również, że błogosławi osoby kontemplujące ikonę: ktokolwiek na swojej drodze życia kroczy z Jezusem staje się błogosławieństwem Boga dla innych ludzi. Tłem dla postaci są zielone wzgórza i niebo czerwieniejące od zachodzącego słońca. Przy Chrystusie znajduje się napis w języku greckim – Zbawiciel, przy św. Menasie – Apa Mena opat.
Modlitwa z tą ikoną daje wewnętrzną pewność i pokój serca. To może być początek własnej historii przyjaźni z Jezusem, odwołanie do słów Chrystusa z Ewangelii św. Jana: „Już was nie nazywam sługami, bo sługa nie wie, co czyni jego pan, ale nazwałem was przyjaciółmi” J 15,15.
Kopia Ikony Przyjaźni znajduje się w Kościele Pojednania w Taizé (Francja), międzynarodowej wspólnocie ekumenicznej, założonej w 1940 r. przez brata Rogera.
Informacje na temat ikony i sztuki koptyjskiej zaczerpnęłam z poniższych źródeł oraz archiwum prywatnego:
strona Muzeum Luwru https://www.thebyzantinelegacy.com/christ-menas
album Sztuka Świata – t. 3, Praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1999 r.
artykuł Tatuaż dla Jezusa, dr Ashraf Benyamin, Miesięcznik Egzorcysta nr 3 (43) 2016 r.
